Kutsal Sözün Belleği Olarak Cönkler: Alevi Erkanına Ait Bir Cönk Üzerinde Ritüelik ve Edebi Bir İnceleme

Özet

Türk kültür ve edebiyatında oldukça önemli bir yere sahip olan cönkler, Alevi yazma geleneği içerisinde kendine özgü bir yapı gösterir. Bu anlamda bilhassa dedelere ve zâkirlere ait cönklerin içeriklerinin Alevi inanç sisteminin en önemli ritüeli olan cemlerinde icra edilen On İki Hizmet adı verilen ritüelik uygulamalara göre düzenlenmiş olduğu görülür. Cönkler bu yönüyle Alevi inanç sistemi içerisinde kültürel ve edebî değerlerinin yanı sıra, ritüelik bir değere de sahiptirler. Alevi müelliflere ait cönklerin bu özelliği ritüelin ve sözlü geleneğin yazılı gelenekle karşılaştırılması sonucunda geçmiş yıllardaki ritüelik icranın aydınlatılmasına yönelik önemli ipuçları sunmaktadır.

Bu çalışmamızda, Alevi yazma geleneği ve cönkleri ile ilgili ritüelik hususlar 19. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Ağuiçen Ocağı’nın Diyarbakır koluna mensup Seyyid Derviş Ali’ye ait bir cönk örnekleminde ele alınmıştır. Diyarbakır yöresi Alevi ocaklarına mensup toplulukların geçmiş yıllarda cemlerinde icra edilen deyiş, düvaz imam, nutuk, tevhit, mersiye ve miraçlama türlerinden örnekler içeren bu cönk, ritüellere ait manzum icraları aydınlatması bakımından oldukça önemlidir. Yörede gerçekleştirdiğimiz saha çalışmalarında bugün hafızalardan silinmek üzere olan cem ritüellerine ait birçok manzum metnin bu cönkte yer alması, cönkün sözlü gelenekle mukayeseli olarak ritüelik ve edebî açıdan incelenmesinin önemini arttırmıştır. Kaldı ki Alevi yazma geleneğinde bilhassa dedelere ait erkân defterleri ve cönklerin çoğu zaman ritüelik yapıya göre tanzim ve tasnif edildiği düşünüldüğünde bu tür bir karşılaştırma ve incelemenin önemi daha da iyi anlaşılacaktır. Bu çerçevede, çalışmamıza konu olan cönkteki manzum metinlerin ritüelik yapı içerisindeki yeri ve şiir türlerine göre ritüel içerisinde sahip oldukları işlevsel özellikleri sözlü gelenek ve diğer yazılı kaynaklar ile mukayeseli olarak analiz edilmiştir. İkinci aşamada ise cönkte yer alan şiirlerin şekil ve içerik olarak edebî açıdan incelenmesi sonucunda elde edilen bulgulara yer verilmiştir.