Anadolu Hatayileri Şah İsmail’i Duydu Mu?

Özet

Safevi şahı ve şeyhi İsmail’in (ö. 1524) oldukça kısa bir ömür sürmesine karşın asırlara direnen bir nüfuzu vardır. 16. yüzyıl başlarında bölgenin en güçlü aktörlerinden biri hâline gelen Şah İsmail’in siyasi cazibesi, Çaldıran’dan kısa bir süre sonra hemen hemen tükenme noktasına gelirken Hatayi mahlasıyla bilinen dinî-mistik kişiliği ise beş asır boyunca koruduğu diriliğini özellikle Anadolu sahasında hâlâ sürdürmektedir. Osmanlı resmî düşüncesi ve aydınlarının siyasi kaygılarla Şah İsmail’i görmezden geldiği uzun zamanlar boyunca onun dinî otoritesini muhafaza etmesinde en büyük etken, içlerinden yetiştirdikleri onlarca Hatayi mahlaslı şairle hiç şüphesiz Anadolu Kızılbaşlarıdır. Anadolu Kızılbaşları, Hatayi adı etrafında ördükleri inanç/itikat halesinde metinler/ezgiler oluşturup onları ritüel evrenlerinin başköşesine koyarak inançsal ve kültürel varlıklarını sürdürebilmiş; Şah İsmail Hatayi de Anadolu Hatayilerinin yazdığı/söylediği deyişlerle âdeta ölümsüzlüğe kavuşmuştur.

Güvenilir belge ve kayıtlardan ziyade anlatı ve sözlü kültür üzerinden takip edilebilen Şah İsmail ve Anadolu Hatayileri inanç ilişkisi, edebî metinlerin süreç içerisinde yeniden üretimi yahut karizmatik bir inanç önderinin kendisinden sonraki bağlılarınca veliler kültüne dâhil edilmesinden daha öte bir önemi haizdir. Zira, siyasi etkileri günümüze dek ulaşan sosyolojik bir kırılmanın kodları da asırlara yayılmış bu ilişkinin detayları arasında gizlidir. Dolayısıyla güncelliğini kaybetmeyen ve hemen her fırsatta tartışma konuları arasına dâhil edilen Anadolu Kızılbaş inancının tarihî arka planını takip edebileceğimiz en önemli zeminlerden biri de Anadolu Hatayileri-Şah İsmail ilişkisidir.

1514 öncesi ve sonrasında hangi Şah İsmail şiirlerinin Anadolu’da dolaşımda olduğunu ve geçen beş asır içerisinde bunların ne kadarının sürekten uzaklaştığı yahut dönüştüğünü tespit edecek yeterli bilimsel veriden mahrumuz. Bir başka ifadeyle bu sorunun cevabını, günümüz Anadolu Kızılbaşlığının ritüel evrenindeki özgün Şah İsmail şiirleriyle ve sözleriyle vermek, süreç hakkında kuşatıcı bir değerlendirme yapmaya katkı sağlamayacaktır. Bu noktada daha geniş ve tutarlı araştırmalar için atılacak gerçekçi ve isabetli ilk adım, daha önce başka bilim insanlarınca da gündeme getirilen şu soru ile atılabilir: “Anadolu Hatayileri Şah İsmail’i nasıl ve ne kadar anladı; onun itikadi kimliğini ne oranda temsil ediyorlar?”

Bu makalede, Şah İsmail’in ana hatlarıyla itikadi portresine ulaşmak ve Anadolu Hatayilerinde bu portrenin izlerini sürmek amaçlanmıştır. Önce Şah İsmail’in inanç dünyasının şekillenmesinde hayati değere sahip olduğu düşünülen tarihî süreç özetlenmiş, sonrasında da 2017 yılında yayınlanmış karşılaştırmalı Hatayi Divanı’ndan hareketle onun itikadi duruşunda ayırt edici özellikler taşıdığına inanılan Allah, Peygamber, Mezheb, Kızılbaş, Caferî, Hüseynî, Mevali ve Ali kavramları değerlendirilerek bu kavramların Anadolu Hatayilerindeki yansımaları araştırılmıştır.