Bedahşan İsmaililerine Ait Şifahi Bir Metin: Guharriz

Özet

Orta Asya’nın güneydoğu kesimlerinde, Hindikuş, Pamir ve Karakurum sıradağları bölgesinde ortaya çıkmış Bedahşan İsmailî geleneği, çeşitli yazılı ortodoks İsmailî metinlerini asırlardır kendi içlerinde sürekli kopyalamanın yanı sıra, tıpkı Anadolu Alevi geleneği gibi, heterodoks (“merkez”den çok “çevre”ye ait olan anlamında) bir topluma mahsus çeşitli şifahi eserler de üretmiştir. Biz bu çalışmada bu şifahi metinlerden Guharriz’i irdelemeye çalışacağız.

Bölgenin kendi içinden çıkan bir eser olan Guharriz’in edebî ve entelektüel düzeyi yüksek değildir. İçerisinde birçok yazım yanlışı vardır. Nesir tarzında yazılmış olmasıyla birlikte içinde çoğu Nasır-ı Hüsrev’e atfedilen şiirler de bulunmaktadır. Bizim açımızdan önemi, sözlü geleneğin hâkim olduğu dağlı heterodoks bir Alevi-İsmailî toplumu anlamamız bakımından, sadece teolojik mahiyette olmayıp tarihsel ipuçları da sunması açısından, bize göre bölgede üretilmiş en kullanışlı eser olmasıdır. Metnin içerisindeki bazı unsurların, örneğin yaratılış ile ilgili hikayelerin tıpkı Alevi Buyruk metinlerindeki gibi olması da bizlere Anadolu Aleviliğine bir başka açıdan bakmamızı sağlayabilecek bir tür laboratuvar sunması özelliğiyle, bizim için ayrıca önem taşır. Her iki gelenek de -Bedahşan İsmailîliği, cenaze töreni sırasında okunan Çerağname’de; Alevi-Bektaşi geleneği ise Vilayetname’de- Ahmed Yesevi’ye kudsiyet atfetmektedir. Bize göre Bedahşan İsmailîliği ve Anadolu Aleviliği arasındaki tek fark, birinin resmi olarak bir İsmailî devlete bağlı olması dolayısıyla dinî kimliğinin “Şii” olarak tescillenmiş olması bakımından aidiyeti konusunda akademisyenler arasında bir tereddüt söz konusu olmazken; diğerinin tarihsel açıdan Moğol istilaları sonrası tasavvufi bir ortamda ortaya çıkması ve resmî olarak herhangi bir Şii devlete bağlı olmaması dolayısıyla hangi dinî kimliğe ait olduğu konusunda hala tartışmalı olmasıdır. Hangi dinî kimliğe ait oldukları tartışması dışında, geleneksel açıdan ve ürettikleri şifahi malzeme açısından birbirlerine çok benzemektedirler. Guharriz metni, bize bunu sunan elimizdeki başlıca eserlerden biridir.