Aleviliğin Kurumsal Yapısında Değişim ve Dönüşüm: Ocak Sisteminden Tarikat ve Süreklere Evriliş

Özet

Bu çalışmada, Alevi inanç sistemin temel kurucu ve yaşatıcı sistemi olan ocakların siyasi, sosyal ve inançsal olaylarla geçirdiği evrilişe odaklanılacaktır. Bugün Alevi şemsiye kavramı içinde adlandırdığımız topluluklar tarihsel süreçte ve günümüzde farklı adlarla adlandırılmış ve adlandırılmaya devam etmektedir. Adlandırmaların nedenleri ve “Toplulukların birbirinden farkı nedir?” sorusu son yıllara kadar tartışılmamıştır. Oysa her adlandırma tarihî karizmatik şahsiyet, inançsal yapı (ritüel evreni, inançsal hiyerarşi), siyasi ve sosyal hadiseler gibi etkenleri içinde barındıran kompleks bir yapı sergilemektedir. Alevi inanç sisteminin kalıtsal yapısı ve ritüel evreni, topluluğun tanımlanmasında temel etken olmuştur. Topluluğun “öteki” olarak tanımlanmasında ritüeller başat rol üstlenmiştir. Böyle olmasına rağmen Alevilik hakkında yapılan çalışmalarda çoğu zaman ritüeller görmezden gelinmiş ya da kapalı topluluk özelliği ile görülememiştir. Oysa yaptığımız çalışmalarda vardığımız en önemli tespit, ritüel dünyasını anlamadan Aleviliği ve Aleviliğin kurumsal yapısını tam anlamıyla anlamanın mümkün olmadığı gerçekliğidir. Yine tarihsel süreçte verilen ritüelleri şekillendirme mücadeleleri de siyasi iktidarların güç savaşları gibi algılanmıştır. Osmanlı Devleti’nin Balım Sultan ile Alevi toplulukları kalıtsal yapıdan belirli ritüel sistemine tâbi tarikata dönüştürme, Şah İsmail ve Erdebil Tekkesinin “Buyruk” nüshaları ve “Erdebil Erkânı”na göre şekillendirme mücadeleleri de siyasi bir mücadele gibi ya da bir mezhep kavgası gibi görülerek arka planı anlaşılamadan kitaplarda yerini almıştır. Oysa her inanç sistemine bağlı toplulukta olduğu gibi Alevi topluluklar da evrilmiş, yeni adlar ve ritüellerle karşımıza çıkmıştır. Saha çalışmalarımızı yürüttüğümüz Türkiye, Bulgaristan ve Yunanistan’daki Alevi yerleşim birimlerinde farklı adlandırmalar ve ritüel sistemleri tespit ettik. İki erkânlı cemlerini yürüten topluluklar, Rifaî, Kadirî ve Nakşibendi olarak adlandırılan ama Bektaşi ritüellerini ya da Rifâî-Bektaşi, Bektaşi-Kadiri, Nakşi-Bektaşi erkânlarının karşımı cemler ya da ritüeller tespit ettik. Bu bildiride öncelikle geleneksel ocak sisteminden Babagan Bektaşi tarikatına geçen topluluklar, ocak sisteminden “sürek”e geçişler, tekke ve dergâhlara atanan Babagan Babaların etkisi ile iki erkânlı cem sistemine geçen topluluklar, daha sonra bugün Rifâî ya da Kadirî gibi tarikat adlandırmaları ile anılmalarına rağmen Alevi kökenli topluluklar ile en son olarak da geleneksel yapısında Kadirî ya da Rifâî tarikatına tâbi olmasına rağmen bugün Bektaşi olarak tanımlanan topluluklar örnekleminde ritüelin evrimi ile geleneksel yapının evrimi analiz edilecektir. “Evriliş” olarak tanımladığımız değişim ve dönüşümü; saha çalışmalarımızda elde ettiğimiz veriler (ritüelik kayıtlar, sözlü tarih çalışmaları), tarihsel veriler (vesikalar, seçereler vb.) ve yazılı literatür rehberliğinde ritüellerin evrimini ve yeni adlarla tanımlanmasını da açıklamaya çalışan bir bakış açısı ile makale sınırlılıklarını dikkate alarak ele alıp analiz edeceğiz.