Alevi Ritüelleri İktisadi Zihniyet Hakkında Bize Ne Söyler?

Özet

Türkiye iktisat tarihi çalışmalarında din ve iktisadi yapı arasındaki ilişki genellikle Weberyen bakış açısına göre analiz edilir. Bu bakış açısına göre, kapitalizmin bir sistem olarak ete kemiğe bürünmesi; kazanç odaklı, rasyonel insan tipinin (homo economicus) tarih sahnesine çıkmasıyla mümkün olmuştur. Söz konusu insan tipini ve onun iktisadi zihniyetini şekillendiren de Protestan ahlâktır. Kendine hâkim olmak,dürüstçe çok çalışmak ve elde edilen kazancın sürekli yatırıma dönüştürülmesi gibi değerler sistemi ile kapitalizme yaklaşan Weberci görüşe göre, Doğu toplumlarında bu insan tipinin olmaması, bu toplumların kanaatkârlığı ön plana çıkaran iktisadi zihniyetiyle açıklanır. Tasavvuf kaynaklı bu zihniyeti ele alan Türkiye iktisat tarihi çalışmalarının eksik yönü “ortodoks tasavvuf” anlayışını merkeze alıp Alevilik,Bektaşilik, Melâmilik gibi heterodoks tasavvuf öğretilerini analiz dışı bırakmalarıdır. Osmanlı’nın neden kapitalizme geçemediğine dair haklı sorgulamalar ne yazık ki kapitalizme direniş olarak görülebilecek heterodoks öğretileri gölgede bırakmıştır. Modern ekonomi bilimi de pre-kapitalist toplumların örgütlenme biçimlerinde etkisi yüksek olan din veya inanç gibi unsurlar nedeniyle bu tarz örgütlenmeleri “akıl dışı” (irrational) gördüğünden bu toplumların analizini antropologlara bırakmıştır. Bunun en önemli nedeni, modernite öncesi toplumlarda ekonomi, toplumdan bağışık bir unsur olmayıp ona içkinken, modern çağda ekonominin toplumdan koparılması (disembeddedness) söz konusudur.
Pre-kapitalist dönemde alternatif bir toplumsal örgütlenme tipi olarak ortaya çıkan geleneksel Aleviliğin kurum ve ritüellerinin iktisadi zihniyet açısından ele alınacağı bu çalışmada, cem, kurban, musahiplik, ziyaretler gibi günümüzde de devam eden Alevi ritüellerinin salt manevi inanç ve değerlerle anlaşılacak bir olgu olmayıp, eşitlikçi bir toplum yapısına ulaşmanın maddi temellerini barındırdığı da iddia edilecektir. Sıklıkla “bir lokma bir hırka” düsturuyla romantize ve pasifize edilen iktisadi zihniyet analizlerine itiraz olarak, Osmanlı coğrafyasındaki heterodoks tasavvuf ekollerinin sosyo-ekonomik temelinin devletsiz, karşılıklı armağanlaşmaya dayalı kandaş toplum yapısı olduğu iddia edilecektir.