Şahkulu Ayaklanmasında Mehdî Söylemi ve Hicrî 1000 Yılı Üzerinde Bir Değerlendirme

Özet

İslam tarihi boyunca Kurtarıcı tasavvurunun gücünden yararlanmak isteyen pek çok kişi kendisini “Mehdî” ilan etmiştir. Ayrıca birçok siyasî oluşum, dinî-tasavvufî zümre ve mezhep mensupları, mensubu olduğu topluluğun liderini Mehdî olarak kabul görmüşlerdir. Bu Mehdîlerin rakip olarak gördükleri mevcut iktidarlar, siyasî oluşumlar/akımlar ve inançlar da onların karşısında kötülüğün timsali olmuştur. Böylece aralarında iyi ve kötüyü temsil eden muazzam bir rekabet gelişmiştir. Oluşan rekabette kendisini Mehdî olarak ilan eden lider veya inanç önderlerinin gayesi ise karşılarındaki rakip siyasî oluşumları bertaraf edip kendilerini hâkim konuma yükseltmek ve iktidarı ele geçirmek olmuştur. Söz konusu durum İslam’ın ilk dönemlerinden beri görülmüş ve bu tarz vakalar hep benzer nitelikler taşımıştır. Bu düşünce etrafında gelişen ayaklanmaların çoğunda benzer yöntemler uygulanmıştır. 1511 yılında zuhur eden Şahkulu’da şüphesiz benzer yöntemlerle tecelli etmiştir.
Bu çalışmada Şahkulu Ayaklanmasının Mehdîci yönü ve Şahkulu’nun uyguladığı yöntemler irdelenecektir. Çalışmanın bu doğrultuda bazı temel soruları olacak ve bu sorular çerçevesinde Şahkulu Ayaklanmasındaki Mehdî söyleminin ayaklanmadaki rolüne dair birtakım çıkarımlarda bulunulacaktır. XVI. yüzyıl İslam’ında Mehdî olgusu nasıldı? XVI. yüzyıl İslam devletlerinin (Osmanlılar, Safevîler ve Bâbürlüler) ve tarikatların liderleri neden Mehdî unvanını kullanmıştır? Şahkulu Mehdî payesine nasıl ulaşmıştır? Şahkulu Mehdî tasavvurunun hangi metaforlarından yararlanmıştır? Şahkulu siyasî çıkarları için Şah İsmail’in karizmasından nasıl istifade etmiştir? Çalışmamızın temel sorularını teşkil eden tüm bu soruların cevapları çalışmanın sonuç kısmında verilecektir.
Bu çalışma ile hicrî 1000 yılın XVI. yüzyılda Mehdî tasavvuruna etkisi, XVI. yüzyılda zuhur eden Mehdî tasavvurlu Kızılbaş ayaklanmalarının ilki olan Şahkulu Ayaklanmasında görülen Mehdî söyleminin ayaklanmaya kazandırdığı mahiyet ve kendisinden sonraki ayaklanmalara hazırladığı zemin yukarıda zikrettiğimiz sorular çerçevesinde aydınlatılmaya çalışılacaktır. Ayrıca çalışmada ana kaynaklar, raporlar, mektuplar ve tetkik eserler mukayese edilerek betimleyici, yorumlayıcı ve bütüncül bir metotla ele alınacaktır.