Melamet Hırkası Giyenler: 17. Yüzyıl Öncesinde Heterodoks Türk Derviş Topluluklarının Adlandırılması ve Alevilik ile İlişkileri

Özet

11. ve 13. yüzyıllar arasında Orta Asya’dan Anadolu’ya göçlerle gelerek burayı yurt edinen Türkmen dervişler ve onlara bağlı toplulukların önemli bir çoğunluğunu tanımlamaya yönelik olarak bu toplulukların tasavvuf anlayışları ve inanç merkezli ritüel kimlikleri bağlamında Kalenderi, Cavlaki, Haydari, Vefai, Babai, Kızılbaş, Bektaşi, Rafızi, Abdal, Işık ve Torlak gibi adlandırmalar kullanılmıştır. Bu adlandırmaların çoğunu, yaşadıkları dönemde mevcut olan din ve siyaset anlayışının dışında kaldıkları ve aynı zamanda ezoterik yapıda dinî ritüellere sahip oldukları için dışarıdan tanımlanma girişimleri neticesinde alan bu topluluklar, akademik çalışmalarda da şeriat (din yasaları) bağlamında Sünni ve Şii anlayışın dışında kalmaları nedeniyle araştırmacılar tarafından “heterodoks” terimi çatısı altında tanımlanmıştır. Ancak söz konusu topluluklar için kullanılan bu adlandırmaların birbirinden farklı tarikat ya da grupları tanımlayıp tanımlamadığı hususu ise beraberinde yeni bir tartışmayı getirmiştir. Mevcut literatürde; çoğunlukla dönemin arşiv belgeleri, tarih kaynakları, menâkıbnâme türündeki eserleri ve tezkireler çerçevesinde söz konusu topluluklara mensup olmayan kimselerin kaleme aldıkları eser ve belgelerdeki tespitler üzerinden yapılan adlandırma ve tanımlamalar bağlamında değerlendirmeler yapılmış, ancak topluluk mensubu ya da topluluğa yakın kimselerin yaklaşımları göz ardı edilmiştir. Bu tespitten hareketle çalışmamızda, adı geçen heterodoks toplulukların adlandırılması hakkında bilhassa bu topluluklara mensup kimselerin eserleri göz önünde bulundurularak karşılaştırmalı bir inceleme yapılmıştır. Bu doğrultuda söz konusu toplulukların ezoterik yapısını da göz ardı etmeyen emik ve etik bir yaklaşım kullanılmış, bu çerçevede yapılan incelemelerde söz konusu toplulukların önemli bir çoğunluğunun kendilerini inançsal kimlik, tasavvufî doktrin, ritüel evreni ve adlandırma bağlamlarında birbirinden ayrı görmedikleri ve yukarıda saydığımız adlandırmalara yönelik farklılıkların önemli bir çoğunluğunun “dışarıdan tanımlama” girişimlerinin bir neticesi olduğu görülmüştür.