Teolojik Bir İletişim Olayının Malzemeleri: Alevi-Bektaşi Tercümanları

Özet

Tercüman, Alevi-Bektaşi inanç sistemi içerisinde anlamlı olan ritüelik bir terimdir. Cem ritüeli içerisinde hizmet sahipleri tarafından söylenen nazım yahut nesir biçimde tertip edilmiş dualar, “tercüman” şeklinde adlandırılır. Söylenen tercümanların muhtevası, görülen hizmetin içeriğine göre değişir. Tercümanlar cem bağlamı içerisinde, görülen hizmetin ve hizmeti gören kişinin kutsanması talebini iletmeye yönelik bir işlev üstlenir. Böylelikle, hizmet sahibi, mikro düzeyde cemi yöneten inanç önderi dedeye; makro düzeyde Tanrı’ya seslenerek ahvalini bildirmiş, niyetini iletmiş olur. Tercümana dede tarafından gülbank söyleyerek yanıt verilir. Tercümana karşılık verilmesiyle hizmet sahibi ile dede arasında, kodları teolojik ve mitik karakter taşıyan bir iletişim olayı gerçekleşmiş olur.
Cemlerde ritüelik olma özelliği gösteren iletişime ait kodlar, göndericiler ve alıcılar arasındaki inanç ve kültür ortaklığı tarafından biçimlendirilir. İki taraf arasında, üzerinde konuşulmadan uzlaşılan değerler ve inanmalar mevcuttur ve bunların oluşmasında belirleyici olan, doğrudan geleneksel yapının kendisidir. Ritüel bağlamı içerisinde, ortak inanç ve kültür kodlarına sahip olmanın doğurduğu her türlü pratik, zamanı ve mekânı gündelik olanın dışına çıkarmak amacıyladır. Cemlerin icracı kadrosunu oluşturan inanç önderleri ve hizmet sahipleri, cem süresince, birbirini tekrar eden birtakım sözler söylerler. Bu ifadeler, ritüellerin içeriğini tayin eder niteliktedir ve kuruluşlarında gündelik dil yerine sanatsal bir dil tercih edilmiştir.
Cem ritüeli süresince, icracı-icracı, icracı-katılımcı arasında kurulan iletişim, inanca ait kodların şifrelendiği, diyalojik bir iletişimdir ve kimin hangi aşamada hangi ifadeleri kullanacağı, geleneksel yapı tarafından önceden tayin edilmiş durumdadır. Bu çalışmada, Alevi-Bektaşi tercümanları hakkında bilgi verildikten sonra, hizmet sahipleri tarafından söylenen tercümanların ritüel bağlamı içerisindeki anlamlarına odaklanılacak ve hizmet sahibi ile cemi yöneten dede arasında gelişen teolojik karakterli iletişim modeli, anlaşılır hale getirilmeye çalışılacaktır.
Makalede kullanılan veri havuzu Alevi-Bektaşi tercümanları üzerine bütüncül bir yorum yapmaya imkân verecek şekilde, bağlam merkezli bir bakış açısı ile derlenip tasnif edilmiştir. Farklı ocak, sürek ve yörelerden ritüel kayıtları ve mülakatlarla toplanan veriler, makale sınırlılıkları kapsamında değerlendirilmiştir.