Alevilerin Müzik Aktarımlarında Öğreti ve İcra Farklılığı: Şah Sultan Örneği

Özet

Alevilik, yaratılan tüm canlıların tek vücut kabul edildiği Vahdet-i Vücut anlayışıyla insan aklı ve vicdanının esas alındığı inanç, felsefe ve yaşam biçimidir. Temel öğretisi, barış, eşitlik, sevgi ve saygı üzerinedir. Bu bakımdan öğreti, yaratılan en üstün varlık olarak kabul edilen kâmil insanlar aracılığıyla dört kapı, kırk makam evrelerinin tanıtılması, yaşam pratiğine aktarılması idealini taşımaktadır.

Alevilik öğretisi yüzyıllar boyunca sözlü bellek ve kültürel performanslarla nesilden nesile aktarılmıştır, aktarılmaktadır. Öğretinin kültürel performans birimi olarak tanımlayabildiğimiz müziği, akla ve vicdana hükmetmesi bakımından ideal insan modeli oluşturmada en belirgin faktördür. Bu bağlamda müzik, bireyin kendi içerisinde aydınlanması noktasından toplumsal barış mutabakatına uzanan muhabbet geleneğinin âdeta olmazsa olmazıdır. Müziğin sözlü kültürle olan yakın teması, öğretinin halk kesiminde geniş yankı bulmasına, toplumsal belleğin oluşması ve aktarılmasına sebep olmaktadır. Kültürel ve tarihsel birikimin yapı birimi olan belleğin yeniden üretimi ve taşınmasında başlıca sorumluluk âşıklarındır. Öğretiye dair toplumsal belleğin âşıklar vasıtasıyla müzik performansına aktarılması sayesinde Aleviliğin dinî, siyasî, hukukî, tarihî, felsefî konularla münasebeti görülmekte; ırk, etnisite, din, siyaset, hukuk, toplumsal cinsiyet gibi birçok meseleye yaklaşımı da belirlenmiş olmaktadır.

Alevilik öğretisi toplumsal cinsiyet meselesine kadının ve erkeğin fırsat eşitliği üzerinden yaklaşmaktadır. Bu sebeple, öğreti ile şekillenen müzik pratikleri de toplumsal cinsiyet açısından diğer tüm alanlarda olduğu gibi fırsat eşitliğini temel alır. Ancak, yazılıbasılı kaynaklar ve müzik pratikleri incelendiğinde öğretide var olan fırsat eşitliğinin uygulamada pek de bulunmadığını belirtmek gerekmektedir. Bu durumun Âşıklık Geleneği’ndeki izlerini Şah Sultan’ın yaşamında bulmak mümkündür.

Çalışmamızda Âşıklık Geleneği’nin kadın temsilcilerinden Şah Sultan’ın (Sultan Hatun) yaşamı ve eserleri; yaşamı hakkındaki halk söylenceleri toplumsal cinsiyet açısından incelenecektir. Aleviliğe dair inanç unsurlarının yoğun olarak görüldüğü Arguvan’da yaşamını sürdürmüş olan Şah Sultan’ın edebî ve müzikal birikimini elde etme süreci öğreti ve uygulamadaki farklılığın ortaya konması bakımından büyük bir öneme sahiptir.