Osmanlı Arşiv Belgelerinden Türkmen - Alevi Varlığını Tespit Etmenin Zorlukları ve İmkânları (Diyarbekir Vilayeti Örneği XVI. Yüzyıl)

Özet

Diyarbakır ve çevresinde Türkmen-Alevi varlığı bilinen bir husus olmakla beraber bu durumun Osmanlı arşiv belgelerine yansıması durumu pek bilinmemektedir. Bu çalışmamızda belirtilen bilinmezliğin sebepleri açıklanacaktır.

Bu makalede kaynak olarak İstanbul’daki Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan Diyarbekir Vilayeti’ne ait 64 ve 200; Ankara’da Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğüne bağlı Kuyûd-ı Kadime Arşivinde 155 numarada kayıtlı mufassal (ayrıntılı) tahrir defterleri ile yine İstanbul’daki Başbakanlık Osmanlı Arşivinde 998 numara ile kayıtlı Diyarbekir Vilayeti Muhasebe Defterindeki veriler kullanılmıştır. Bunların yanında Diyarbekir Şeriye Sicilleri ve Diyarbekir 1 numaralı Ahkâm Defteri incelenerek konu ile ilgili bilgiler değerlendirilmiştir.

Adı geçen bu kaynaklarda Diyarbakır’daki Türkmen-Alevî varlığının tespit edilen izleri delilleri ile ortaya konulmuştur. Tahrir defterlerindeki tespit edilen bazı kişi adları, yer adları ve bölgedeki Alevî ocaklarının merkezlerinden hareketle konu ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bilim çevrelerince de pek bilinmeyen ve tespitlerimize göre de sadece Diyarbekir Vilayeti’nin tahrir defterlerinin birinde adı geçen ve Alevîlerden alındığı anlaşılan “surh-serân” (Kızılbaşlar) vergisinin mahiyeti ve kimlerden alındığı, yaygınlığı ve miktarı hakkındaki bütün bilgilere yer verilmiştir.

Bu makale ile XVI. yüzyılda Diyarbakır ve çevresinde Türkmen-Alevî varlığının mahiyeti, yaygınlığı hakkında arşiv vesikalarına yansıyan bilgiler çerçevesinde gün yüzüne çıkarılmıştır.