Şah İsmail Hatâyî’nin Şiirlerinde Dile Gelen İman Esasları Üzerine Bir Değerlendirme

Özet

Şah İsmail, Osmanlı-Safevi ilişkileri bağlamında ve taraftarlarının büyük bir kısmının Osmanlı tebaası olması hasebiyle hem tarihi kişiliği hem de dini aidiyeti itibariyle çokça tartışılan bir isimdir. Onun muarızları tarafından tartışmanın merkezine yerleştirilen konuların başında, başta Ehl-i Sünnet mensuplarınca esasları belirlenmiş olan İslam şeriatını ortadan kaldırmak olmak üzere, Hz. Muhammed’in dini otoritesini sarsmak ve Kur’an-ı Kerim’in naslarını hükümsüz kılmak gibi İslam’ın temel iman esasları arasında görülen hususları yok saydığına yönelik suçlamalar yer almaktadır. Onu düşman olarak gören ve ötekileştiren döneminin Osmanlı uleması, onun Anadolu’daki Türkmenlerin akıllarını çelerek kendisine tabi kıldığını ve Şiileştirdiğini ileri sürmektedir. Ayrıca Safeviyye Tarikatının yedinci şeyhi olan Şah İsmail’in, temelde Sünni bir tarikat olan Safeviyye Tarikatını Şia misyonerliği yapan bir yapıya büründürdüğü de iddialar arasındadır. Sünni ulemanın Şii olmakla itham ettiği Şah İsmail, Şiiler tarafından ise kabul görmüş bir isim değildir. Hatta modern dönem Şii yazarlardan Ali Şeriati, onu ve onun önderliğinde kurulan Safevi Devleti’ni, Şiiliği tahrip ederek Hz. Ali etrafında şekillenen gerçek Şia’dan uzaklaştırmakla suçlamaktadır.

Taraftarlarının gözünde ise o bambaşka bir konumdadır. Hatta denilebilir ki, Alevilerin Hz. Ali adına zihinlerinde var olan yiğitlik, bilgelik, cesaret, yardımseverlik vb. niteliklerin tamamı Şah İsmail özelinde kendisine vücut bulmuştur. Aleviler için o, İnsan-ı kâmil bir mürşid olmanın yanı sıra, inancı gelecek kuşaklara taşıyan yol önderlerindendir. Neredeyse her cemde kendisinden bir deyiş okunan Ulu Ozandır. Dolayısıyla onun ne şekilde inandığı üzerinde durulması gereken önemli bir husustur. Zira muarızlarının ona dair ortaya attığı İslam’ın temel inanç esaslarını sarsmak ve Hz. Muhammed’in şeriatını ortadan kaldırmaya çalışmak gibi iddiaların, siyasi kökenli olduğunun anlaşılması, onun inanç algısının araştırılmasıyla mümkün olacaktır. Onun şiirlerinde görünür olan inanç esasları üzerinde durulan makalede, sosyal bilimlerin nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi metodu kullanılmıştır. Hem müellifin farklı araştırmacılarca Latinize edilmiş divanındaki deyişlerinde ön plana çıkan inanç esasları üzerinde durularak hem de konu hakkında yazılmış, kitap, makale, arşiv belgesi vb. dokümanlar içerik analizine tabi tutularak Şah İsmail hakkında ileri sürülen savların karşılığının olup olmadığı ortaya konulmuştur. Bu çerçevede, şiirlerinde vurguladığı iman esaslarının Şii ve Sünni İslam geleneği ile birleşen veya çelişen durumlarına da dikkat çekilmiştir.