Bulgaristan’da Alevi-Bektaşi Topluluğunda Hızır-İlyas Kültünün Yansımaları ve Hıdırellez Geleneği

Özet

Hıdırellez, asırlar boyunca tüm Türk dünyasında çok popüler olan ve canlı şekilde kutlanan bir geleneksel bayramdır. Efsaneye göre bugün Hızır ve İlyas peygamberlerin, buluştuğu gündür ve şölenin adı da onların isimlerinin birleşmesinden gelmektedir. Ruz-i Hızır olarak da adlandırılan bu bayram, doğanın yeniden canlanmasını ve yeşillenmesini, onun yeni yaşamının ve evrenin sürekli ölümden hayata geçmesinin simgesidir. Bu nedenle Hıdırellez yeşil alanlarda, ağaçlar ve su bulunan yerlerde ve çoğu zaman bir türbenin ya da saygın bir azizle ilişkili yerlerde kutlanmaktadır. İnanca göre Hızır, o günden önceki gecede nereye ayak bastıysa oraya refah ve bereket getirmektedir.
Hıdırellez geleneği Bulgaristan’da yaşayan Alevi-Bektaşi topluluğunun canlı bir şekilde kutladığı en saygın ve ünlü geleneksel bayramlarındandır. O hem Hızır kültünün bir tezahürüdür hem de eski Türk bayram takviminin, geleneksel ritüellerin uygulamalarının bir ifadesidir. Çalışmamız, bu topluluğun Bulgaristan’daki temsilcileri arasında Hızır kültünün bazı belli boyutlarına tarihsel bağlamda odaklanmaktadır. Aynı zamanda Hıdırellez’de Razgrad bölgesinde Alevi-Bektaşilerin yaşadığı köylerde -Bisertsi (Kasçılar), Mıdrevo (Mesimmahlesi) ve Sevar (Ceferler)- icra edilen bazı geleneklerden ve ritüellerden bahsedilmektedir ve oyunların sembolik unsurlarına değinilmektedir: Alaylar, Beşikli, Bezirgan, Nişan çıkarma gibi pratikler incelenmektedir. Bu pratiklerin Türkiye’de yaşayan Alevi-Bektaşilerin Hıdırellez gelenekleriyle paralellikler gösterdiğine de değinilecektir.
Bu çalışmanın önemli bir noktası da Bulgaristan’da son 10-15 yıldan beri geleneksel Hıdırellez ritüel sisteminin yeniden canlanmasına ve coğrafi kapsamının genişletilmesine ve bunun yeni özellikleri de kazanmasına dikkat çekilmektedir. 1990 yılından beri ülkedeki demokratik değişimlerden sonraki dönemde Alevi-Bektaşi kimliğinin yeniden canlandırılmasında ve korunmasında Hıdırellez geleneğinin rolüne vurgu yapılmaktadır. Bulgaristan’da Hıdırellez ritüellerinde özellikle kadınlar yer almaktadır. Bu da Alevi-Bektaşi topluluğunda kadınların rolünü ve yerini göstermektedir ve simgelemektedir. Zamanın değişimlerine ve modernleşme baskısına rağmen kadınlar Hıdırellez geleneğini canlılıkla korumaktadır. Bununla beraber Hıdırellez ritüelleri Türklerin suya, doğaya, ağaçlara, bitkilere, ateşe, yere saygılarının ne kadar güçlü olduğunu göstermektedir. Bunu Bulgaristan örneğinde de görmekteyiz. Bu husus söz konusu bayramın evrensel boyutlarını açıklamaktadır.