XVI. Yüzyılın Başlarında Tutulan Tahrir Defterlerinde Kızılbaşlara Dair Notların Tarih Açısından Önemi

Özet

Kızılbaşlar ve Kızılbaşlık konusu XX. yüzyılın başlarından itibaren ilim âleminin dikkatini çeken ve üzerinde durulan konular arasındaki yerini almıştır. Gün geçtikçe konu ile ilgili çalışmalar sayı, çeşitlilik ve nitelik bakımından artmaktadır. Bu araştırmaların bazılarında kaynak olarak Osmanlı arşiv belgelerinin titizlikle kullanıldığı görülmektedir. Özellikle Osmanlı yönetiminin merkezi olan Divanıhümayun’da tutulan Mühimme Defterlerindeki hükümler ve zaviyeler ile ilgili arşiv belgeleri birçok araştırmanın temel kaynağını oluşturmuştur.

Tahrir Defterleri, Osmanlı Devleti Dönemi’ne ait sosyal, ekonomik, malî, hukuki, demografik, askerî, toponomi (adbilim), dinî ve tasavvufi konular ile ilgili olarak başvurulan kaynakların başında yer almaktadır. Bu defterlerin hemen tamamı araştırmacılar tarafından incelenmiş ve birçoğu yüksek lisans ve doktora tezlerine konu olmuştur. Bazıları kitap hâline getirilerek yayımlanmıştır. Bu defterlerin verileri kullanılarak Osmanlı Dönemi’ne dair birçok konu açıklığa kavuşturulmuştur. Ancak bunca kitap, tez, makale ve bildirilerin yayımlanmış olmasına rağmen gözden kaçan, dikkat edilmeyen hususların olduğu görülmektedir.

Bu makalede XVI. yüzyılın başlarında tutulan tahrir defterlerinde yer alan “Kızılbaş”, “Kızılbaş fetreti”, “Kızılbaş kıranı”, “Kızılbaş zamanı”, “sürh”, “sürh-serân” ve “…mâl-ı sürhserân” terimlerinin geçtiği notların mahiyeti açıklığa kavuşturulacaktır. Bu terimlerle Osmanlı Devleti’nin Kızılbaşlara bakış açısını resmî belgelerle açıklama imkânı bulunacaktır.

“Sürh-seran” (Kızılbaşlar) ve “…mâl-ı sürh-seran” adı altında tahsil edilen verginin mahiyeti ayrıntılı olarak açıklanacaktır. “…mâl-ı sürh-serân” terimi, Kızılbaş-Türkmenlerin Anadolu’daki bazı yerleşim yerlerinden göç ettiklerini ispatlayan bir uygulamanın varlığını ortaya koymaktadır.

Osmanlı-Safevî mücadelesinin etkilerinin Osmanlı resmî yazışmalarına yansımalarının bazı somut örneklerini görmek mümkündür. Bunun yanında nüfus hareketleri üzerindeki etkileri ve bunun sonuçları ile günümüze yansımalarına projeksiyon tutulacaktır. Böylece günümüzdeki bazı ekonomik, kültürel, sosyal ve dinî meseleleri daha iyi anlamak için arşiv kayıtlarındaki bilgi ve notların önemini kamuoyuyla paylaşmak önemlidir.

Belirtilen bu terimlerin açıklanmasıyla Osmanlı-Safevî mücadelesinin Anadolu’daki Amid, Mardin, Arapkir, Ergani, Çermik, Siverek, Kiğı, Çemişgezek, Harput, Teke, Çorum, Canik ve Musul gibi sancaklarda yaşayan Kızılbaş-Türkmen topluluğu üzerinde meydana getirdiği etkileri, belgeler ışığında görmek mümkün olacaktır.

Bu çalışmada konu ile ilgili olarak tespit ettiğimiz 22 kısa ve bazen de tek cümlelik not açıklanacaktır. Bu notlar sayesinde XVI. yüzyılın başlarında Osmanlı Devlet yönetiminin Kızılbaşlara bakış açısını görmek ve onlara yönelik bazı uygulamaları anlamak mümkün olacaktır.