Bir Heterodoks Derviş Kimliğinin İnşası Yahut Vefaîlikten Aleviliğe: Şeyh Çoban ve Evladına Dair

Özet

Adına ilk olarak Vefaî tarikatının kurucusu Ebu’l-Vefa Bağdadî’nin hayatının ve kerametlerinin anlatıldığı menakıbnamede rastlanılan Şeyh Çoban, pek çok gayri Sünni derviş gibi menkıbelerin gölgesinde kalmış tarihî bir şahsiyettir. O da diğer heterodoks dervişler gibi, kendisine bağlı aşireti ve dolayısıyla müritleriyle hareket etmiş, Sivas’a yerleşerek burada inşa ettiği zaviyesinde irşat faaliyetini yürütmüştür. Şeyh Çoban’ın desteğini almak isteyen Selçuklu hükümdarı III. Gıyaseddin Keyhüsrev (1266-1284), zaviyenin giderlerinin karşılanması için zaviyeye vakıflar tahsis etmiştir. Devletin desteği ile birlikte zaviyenin bulunduğu bölge zamanla Sivas’ın önemli bir mahallesi haline gelirken, dervişler de vakıflar eliyle şehrin sosyal yapısına eklemlenmiştir. Diğer taraftan kendisine bağlı aşiret mensuplarının ve müritlerinin Anadolu’nun farklı yerlerine dağılması sonucunda Türkmenler arasında önemli bir kült haline gelmiş, pek çok yerde adına zaviyeler açılmış, makam ve türbeler inşa edilmiştir. Sivas’taki Şeyh Çoban zaviyesinin yanındaki türbeden başka, Sivas’ın Gölova ilçesine bağlı Çobanlı köyünde, Tunceli’nin Mazgirt ilçesinde ve son olarak Hasankeyf’te bulunan Şeyh Çoban türbeleri sayılabilir. Yine Niğde, Hasankeyf, Aksaray, Çemişgezek (Tunceli) ve Karahisar-ı Sahip sancaklarında Şeyh Çoban zaviyeleri ile Hasankeyf, Niğde, Tokat, Urfa ve Kastamonu sancaklarında Şeyh Çoban isimli köyler bulunmaktadır. Etrafında oluşan bu kültün de etkisiyle o, merkezi Tunceli’nin Mazgirt ilçesi olan Şeyh Çoban isimli Alevi ocağının kurucusu olarak kabul edilmektedir. Bu bağlamda, Şeyh Çoban’ın Anadolu’ya gelişi, Sivas’a yerleşmesi, Anadolu’nun farklı yerlerinde görülen Şeyh Çoban isimli zaviye, türbe, mahalle ve köylerin ortaya çıkışı ile bir Vefaî şeyhinin Alevi ocağı kurucusu olarak kabul edilmesi çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Yine burada Şeyh Çoban ocağından hareketle Alevi ocaklarının isimlendirilmesinde ve ortaya çıkışında, Anadolu’nun dinî ve siyasî yapısında rol oynayan kişilerin etkisi üzerinde de durulacaktır. Bu hususlar, Ebu’l-Vefa menakıbnamesi ve tahrir defterleri ışığında aydınlatılmaya çalışılacaktır.